Samorząd terytorialny w Polsce

Samorząd terytorialny w PolsceW Polsce od 1990 r. system administracji publicznej zbudowany jest na zasadzie dualizmu. Z jednej strony zadania w zakresie administrowania wykonywane są przez struktury administracji rządowej, z drugiej natomiast - przez zdecentralizowaną administrację samorządową, w ramach której można wyróżnić samorząd terytorialny, samorządy zawodowe oraz samorządy gospodarcze.

Na mocy przepisów konstytucyjnych i ustawowych, państwo przekazuje organom samorządowym prawo do zarządzania sprawami wspólnoty lokalnej, gwarantując jednocześnie, że nie będzie ingerować w ich decyzje, chyba, że będą naruszać istniejący w Polsce porządek prawny. Nie ulega wątpliwości, że najistotniejszą rolę w wykonywaniu zadań administracji publicznej odgrywa samorząd terytorialny.

Wynika to z faktu, że obejmuje on zadania o wielorakim charakterze. Wspólnota samorządowa realizuje zadania publiczne, kierując się interesem ludzi ją tworzących. Nadzór nad działalnością komunalną samorządu terytorialnego sprawuje Prezes Rady Ministrów i wojewodowie. Poza tym, w zakresie spraw budżetowych - regionalna izba obrachunkowa. Jedynym kryterium nadzoru jest zgodność działalności komunalnej z prawem (a nie ich celowość).

Samorząd terytorialny jest wspólnotą zrzeszającą mieszkańców danego obszaru dla wspólnego rozwiązywania własnych spraw. Realizacja takiego celu wymaga samodzielności i niezależności organów samorządowych od organów administracji rządowej oraz podmiotowości jego jednostek w świetle prawa publicznego i cywilnego. Podstawę gospodarczą dla funkcjonowania samorządu stanowi mienie komunalne, pozostające w zarządzie odrębnych od organów administracji rządowej własnych organów wykonawczych - zarządów gmin, powiatów i miast, a w ich ramach: burmistrzów, starostów, wójtów, prezydentów. Ustrojowe podstawy funkcjonowania samorządu lokalnego w Polsce określają:

  • Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.,
  • Ustawa z dn. 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (ustawa ta przywróciła gminy jako jednostki samorządu lokalnego),
  • Ustawa z dn. 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym,
  • Ustawa z dn. 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa,
  • Ustawa z dn. 16 lipca 1998 r. - ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw,
  • Ustawa z dn. 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu trzystopniowego podziału terytorium państwa (ustawa ta przywróciła powiaty i województwa jako jednostki samorządu terytorialnego oraz ustaliła siedziby województw i sejmików wojewódzkich, a także wprowadziła 16 konkretnych województw),
  • Ustawa z dn. 15 września 2000 r. o referendum lokalnym,
  • Ustawa z dn. 20 czerwca 2002 r. o bezpośrednich wyborach wójta, burmistrza, prezydenta miasta.

Od 1999 r. obowiązuje w Polsce trzystopniowy podział na jednostki samorządu lokalnego, który obejmuje gminy, powiaty oraz województwa. Terytorium powiatu obejmuje kilka gmin a województwo kilka powiatów. Wszystkie te trzy szczeble samorządowe są niezależne od administracji rządowej i brak między nimi zależności hierarchicznej. Organom województwa nie przysługują żadne uprawnienia nadzorcze wobec niższych szczebli samorządu. Również organy powiatu nie pełnią funkcji nadzorczych wobec gmin. Tworzenie, łączenie, dzielenie gmin, powiatów i województw może następować po zasięgnięciu opinii rad gmin, powiatów i sejmików województw oraz po przeprowadzeniu konsultacji z zainteresowaną społecznością lokalną. Wymóg konsultacji (lub referendum) wynika z przepisów Europejskiej Karty Samorządu Terytorialnego, ratyfikowanej przez Polskę. Konsultacje nie mają jednak charakteru wiążącego, lecz jedynie opiniodawczy. Zmiany granic jednostek samorządu lokalnego dokonywane są w drodze rozporządzenia Rady Ministrów. Jednostki samorządu terytorialnego mają prawo zrzeszania się i przystępowania do międzynarodowych zrzeszeń społeczności lokalnych, i regionalnych oraz współpracy ze społecznościami lokalnymi, i regionalnymi innych państw. Jednostkom samorządu lokalnego nadano osobowość prawną, prawo własności i inne prawa majątkowe. Samorządowi przysługuje też sądowa ochrona samodzielności jego pozycji i kompetencji. Zadania własne samorządu oznaczają zadania publiczne, służące zaspokajaniu potrzeb wspólnoty samorządowej. Samorząd terytorialny posiada też możliwość tworzenia ustroju wewnętrznego. O ich samodzielności decyduje również to, że o ich ustroju wewnętrznym stanowi statut.

Z przepisów Konstytucji RP wynika, że podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina. Gmina dysponuje dużym zakresem samodzielności. Podejmuje zadania publiczne we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność. Gmina wykonuje wszystkie zadania samorządu terytorialnego niezastrzeżone dla innych jednostek. Jeżeli wynika to z uzasadnionych potrzeb państwa, ustawodawca może zlecić poszczególnym jednostkom samorządu terytorialnego, w tym również gminom wykonywanie innych zadań publicznych. Gmina posiada osobowość prawną, a samodzielność gminy podlega ochronie sądowej. Oznacza to, że w przypadku przekroczenia przez władze gminy ich uprawnień, podjęte przez nie decyzje mogą być uchylone na drodze nadzoru przez organy administracji rządowej, a w zakresie spraw budżetowych przez regionalne izby obrachunkowe. Przysługuje im też prawo własności i inne prawa majątkowe. Zadania publiczne służące zaspokajaniu potrzeb wspólnoty samorządowej są wykonywane przez gminę jako zadania własne. Mieszkańcy gminy tworzą z mocy prawa wspólnotę samorządową. O ustroju gminy stanowi jej statut. Gmina może tworzyć jednostki pomocnicze: sołectwa oraz dzielnice, osiedla i inne. Sołectwa tworzy się jako jednostki pomocnicze w gminach wiejskich, a dzielnice w gminach miejskich. Jednostkę pomocniczą tworzy rada gminy, w drodze uchwały, po przeprowadzeniu konsultacji z mieszkańcami lub z ich inicjatywy. Jednostką pomocniczą może być również położone na terenie gminy miasto. Status miasta nadawany jest w drodze rozporządzenia Rady Ministrów gminie, a nie konkretnej miejscowości. Zgodnie z tą regulacją miastem może zostać zarówno zurbanizowana miejscowość, jak i otaczające ją wsie. W celu wykonywania zadań gmina może tworzyć jednostki organizacyjne, a także zawierać umowy z innymi podmiotami, w tym z organizacjami pozarządowymi. Wykonywanie zadań publicznych może być realizowane w drodze współdziałania między jednostkami samorządu terytorialnego. Gmina otrzymuje środki finansowe w wysokości koniecznej do wykonania swoich podstawowych zadań.

Do zakresu działania gminy należą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, istotne z punktu widzenia zaspokajania wspólnych potrzeb, niezastrzeżone ustawami na rzecz innych podmiotów. Zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do zadań własnych gminy. W szczególności zadania własne obejmują sprawy z zakresu:

  • Ładu przestrzennego, gospodarki nieruchomościami, ochrony środowiska i przyrody oraz gospodarki wodnej, zieleni gminnej i zadrzewień,
  • Gminnych dróg, ulic, mostów, placów oraz organizacji ruchu drogowego,
  • Wodociągów i zaopatrzenia w wodę, kanalizacji, usuwania i oczyszczania ścieków komunalnych, utrzymania czystości i porządku oraz urządzeń sanitarnych, wysypisk i unieszkodliwiania odpadów komunalnych, zaopatrzenia w energię elektryczną i cieplną oraz gaz,
  • Ochrony zdrowia i pomocy społecznej (w tym ośrodków i zakładów opiekuńczych), edukacji publicznej; polityki prorodzinnej (w tym zapewnienia kobietom w ciąży opieki socjalnej, medycznej i prawnej),
  • Gminnego budownictwa mieszkaniowego; utrzymania gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych, targowisk i hal targowych, a także cmentarzy gminnych oraz lokalnego transportu zbiorowego,
  • Kultury, w tym bibliotek gminnych i innych instytucji kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami,
  • Kultury fizycznej i turystyki, w tym terenów rekreacyjnych i urządzeń sportowych,
  • Porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli oraz ochrony przeciwpożarowej i przeciwpowodziowej, w tym wyposażenia i utrzymania gminnego magazynu przeciwpowodziowego,
  • Wspierania i upowszechniania idei samorządowej (w tym tworzenia warunków do działania i rozwoju jednostek pomocniczych i wdrażania programów pobudzania aktywności obywatelskiej), a także promocji gminy i współpracy z organizacjami pozarządowymi oraz społecznościami lokalnymi, i regionalnymi innych państw.

Poprzez powiat rozumie się również lokalną wspólnotę samorządową, którą tworzą z mocy prawa mieszkańcy oraz odpowiednie terytorium. Ustawodawca tworząc powiaty przyjął założenia, iż pełnią one funkcje uzupełniające w stosunku do gminy. Ich funkcja obejmuje wykonywanie zadań publicznych lokalnych, którym pojedyncze gminy nie podołają. Zadania powiatu mają więc charakter uzupełniający i wyrównawczy w stosunku do gminy. Podstawową funkcją powiatu jest wypełnianie zadań o charakterze ponadgminnym.

Dlatego powiaty, których utworzenie stanowiło kolejny etap decentralizacji administracji państwa, przejęły zadania, w większości przypadków te, które należały wcześniej do organów administracji rządowej, w szczególności do organów rejonowych i organów administracji specjalnych oraz częściowo do wojewody. Powiat posiadający większy potencjał gospodarczy, finansowy i społeczny jest w stanie podołać samodzielnemu wykonywaniu zadań o wyższym stopniu skomplikowania czy specjalizacji, niż gminy. Do zadań powiatu można zaliczyć:

  • Ponadpodstawową infrastrukturę społeczną (prowadzenie szpitali, domów opieki społecznej, edukacji, kultury i ochrony dóbr kultury, kultury fizycznej i turystyki, polityki prorodzinnej, nauki, pomocy społecznej, itp.),
  • Ponadpodstawową infrastrukturę techniczną (drogi publiczne ponadgminne, transport zbiorowy, gospodarka nieruchomościami, geodezja, kartografia, administracja architektoniczno-budowlana, itp.),
  • Porządek publiczny i bezpieczeństwo obywateli w wymiarze ponadgminnym (ochrona przeciwpożarowa, nadzór budowlany, policja, ochrona przeciwpowodziowa, obronność, itp.),
  • Ochronę środowiska i zagospodarowanie przestrzenne w wymiarze ponadgminnym (gospodarka nieruchomościami, rolnictwo, leśnictwo i rybactwo śródlądowe, gospodarka wodna, itp.),
  • Działalność organizatorską zmierzającą do rozwiązywania lokalnych problemów (bezrobocie, wspieranie osób niepełnosprawnych, ochrona praw konsumenta, promocja powiatu, współpraca z organizacjami pozarządowymi, itp. ).

Zadania publiczne o innym charakterze niż te, które wykonują gminy i powiaty, ustawodawca przekazał do realizacji jednostkom samorządu lokalnego na szczeblu województwa. Województwo jest jednostką zasadniczego podziału terytorialnego kraju - regionalnej wspólnoty samorządowej, utworzoną w celu wykonywania zadań administracji publicznej. Ustawa o samorządzie województwa stanowi o regionalnym charakterze tej wspólnoty samorządowej. Gminy i powiaty zasadniczo realizują zadania usługowe wobec społeczności lokalnych, województwo natomiast koordynuje dynamikę zjawisk o charakterze gospodarczym i społecznym na szerszym obszarze. Samorząd województwa jest płaszczyzną, na której realizowane są zadania dotyczące mieszkańców danego regionu, którego zasięg wyznaczają województwa. Z ustawy o samorządzie województwa wynika przede wszystkim, że jako jednostka samorządowa terytorialna, województwo wykonuje zadania publiczne o charakterze wojewódzkim, niezastrzeżone ustawami na rzecz organów administracji rządowej. Ponadto są to zadania, zakres których nie narusza samodzielności powiatu i gminy. Ustawa wyróżnia dwie szczególne kategorie spraw przekazanych do realizacji województwu: określenie strategii rozwoju województwa oraz prowadzenie polityki jego rozwoju. Pozostałe zadania województwa obejmują katalog spraw o zasadniczym znaczeniu z punktu widzenia realizacji celów samorządu województwa i w dużej części są podobne do kompetencji gmin i powiatów.

Podsumowując, należy zauważyć, że na pojęcie gminy, powiatu i województwa jako jednostek samorządowych składają się cztery niezbędne, istotne elementy: terytorium; mieszkańcy tworzący wspólnotę terytorialną; zadania z zakresu administracji publicznej, do których wykonywania zostały one powołane oraz możliwość korzystania z władztwa administracyjnego, dzięki któremu mogą one skutecznie wykonywać przekazane zadania. Zarówno gminy, jak i powiaty wykonują zadania często należące do tego samego zakresu działalności. O przypisaniu zadań do zakresu kompetencji jednej z tych jednostek będzie decydował ich charakter. Gdy będą to zadania publiczne o charakterze ponadgminnym - będzie je realizował powiat, a gdy o charakterze gminnym - gmina.

Komentarze